2.సాంఖ్య యోగము
అశోచ్యానన్వశోచస్త్వం ప్రజ్ఞావాదాంశ్చ భాషసే | గతాసూనగతాసూంశ్చ నానుశోచంతి పండితాః || 11 ||
న త్వేవాహం జాతు నాసం న త్వం నేమే జనాధిపాః | న చైవ న భవిష్యామః సర్వే వయమతః పరమ్ || 12 ||
దేహినోఽస్మిన్ యథా దేహే కౌమారం యౌవనం జరా | తథా దేహాంతరప్రాప్తిర్ధీరస్తత్ర న ముహ్యతి || 13 ||
మాత్రాస్పర్శాస్తు కౌంతేయ శీతోష్ణసుఖదుఃఖదాః | ఆగమాపాయినోఽనిత్యాస్తాంస్తితిక్షస్వ భారత || 14 ||
యం హి న వ్యథయంత్యేతే పురుషం పురుషర్షభ | సమదుఃఖసుఖం ధీరం సోఽమృతత్వాయ కల్పతే || 15 ||
నాసతో విద్యతే భావో నాభావో విద్యతే సతః | ఉభయోరపి దృష్టోఽంతస్త్వనయోస్తత్త్వదర్శిభిః || 16 ||
అవినాశి తు తద్విద్ధి యేన సర్వమిదం తతమ్ | వినాశమవ్యయస్యాస్య న కశ్చిత్ కర్తుమర్హతి || 17 ||
అంతవంత ఇమే దేహా నిత్యస్యోక్తాః శరీరిణః | అనాశినోఽప్రమేయస్య తస్మాద్యుధ్యస్వ భారత || 18 ||
య ఏనం వేత్తి హంతారం యశ్చైనం మన్యతే హతమ్ | ఉభౌ తౌ న విజానీతో నాయం హంతి న హన్యతే || 19 ||
న జాయతే మ్రియతే వా కదాచి- న్నాయం భూత్వా భవితా వా న భూయః | అజో నిత్యః శాశ్వతోఽయం పురాణో న హన్యతే హన్యమానే శరీరే || 20 ||
వేదావినాశినం నిత్యం య ఏనమజమవ్యయమ్ | కథం స పురుషః పార్థ కం ఘాతయతి హంతి కమ్ || 21 ||
వాసాంసి జీర్ణాని యథా విహాయ నవాని గృహ్ణాతి నరోఽపరాణి | తథా శరీరాణి విహాయ జీర్ణా- -న్యన్యాని సంయాతి నవాని దేహీ || 22 ||
నైనం ఛిందంతి శస్త్రాణి నైనం దహతి పావకః | న చైనం క్లేదయంత్యాపో న శోషయతి మారుతః || 23 ||
అచ్ఛేద్యోఽయమదాహ్యోఽయమక్లేద్యోఽశోష్య ఏవ చ | నిత్యః సర్వగతః స్థాణురచలోఽయం సనాతనః || 24 ||
అవ్యక్తోఽయమచింత్యోఽయమవికార్యోఽయముచ్యతే | తస్మాదేవం విదిత్వైనం నానుశోచితుమర్హసి || 25 ||
అథ చైనం నిత్యజాతం నిత్యం వా మన్యసే మృతమ్ | తథాపి త్వం మహాబాహో నైవం శోచితుమర్హసి || 26 ||
జాతస్య హి ధ్రువో మృత్యుర్ధ్రువం జన్మ మృతస్య చ | తస్మాదపరిహార్యేఽర్థే న త్వం శోచితుమర్హసి || 27 ||
అవ్యక్తాదీని భూతాని వ్యక్తమధ్యాని భారత | అవ్యక్తనిధనాన్యేవ తత్ర కా పరిదేవనా || 28 ||
ఆశ్చర్యవత్ పశ్యతి కశ్చిదేన- -మాశ్చర్యవద్వదతి తథైవ చాన్యః | ఆశ్చర్యవచ్చైనమన్యః శృణోతి శ్రుత్వాప్యేనం వేద న చైవ కశ్చిత్ || 29 || దేహీ నిత్యమవధ్యోఽయం దేహే సర్వస్య భారత | తస్మాత్ సర్వాణి భూతాని న త్వం శోచితుమర్హసి || 30 ||
స్వధర్మమపి చావేక్ష్య న వికంపితుమర్హసి | ధర్మ్యాద్ధి యుద్ధాచ్ఛ్రేయోఽన్యత్ క్షత్రియస్య న విద్యతే || 31 ||
యదృచ్ఛయా చోపపన్నం స్వర్గద్వారమపావృతమ్ | సుఖినః క్షత్రియాః పార్థ లభంతే యుద్ధమీదృశమ్ || 32 ||
అథ చేత్ త్వమిమం ధర్మ్యం సంగ్రామం న కరిష్యసి | తతః స్వధర్మం కీర్తిం చ హిత్వా పాపమవాప్స్యసి || 33 ||
అకీర్తిం చాపి భూతాని కథయిష్యంతి తేఽవ్యయామ్ | సంభావితస్య చాకీర్తిర్మరణాదతిరిచ్యతే || 34 ||
భయాద్రణాదుపరతం మంస్యంతే త్వాం మహారథాః | యేషాం చ త్వం బహుమతో భూత్వా యాస్యసి లాఘవమ్ || 35 ||
అవాచ్యవాదాంశ్చ బహూన్ వదిష్యంతి తవాహితాః | నిందంతస్తవ సామర్థ్యం తతో దుఃఖతరం ను కిమ్ || 36 ||
హతో వా ప్రాప్స్యసి స్వర్గం జిత్వా వా భోక్ష్యసే మహీమ్ | తస్మాదుత్తిష్ఠ కౌంతేయ యుద్ధాయ కృతనిశ్చయః || 37 ||
సుఖదుఃఖే సమే కృత్వా లాభాలాభౌ జయాజయౌ | తతో యుద్ధాయ యుజ్యస్వ నైవం పాపమవాప్స్యసి || 38 ||
ఏషా తేఽభిహితా సాంఖ్యే బుద్ధిర్యోగే త్విమాం శృణు | బుద్ధ్యా యుక్తో యయా పార్థ కర్మబంధం ప్రహాస్యసి || 39 ||
నేహాభిక్రమనాశోఽస్తి ప్రత్యవాయో న విద్యతే | స్వల్పమప్యస్య ధర్మస్య త్రాయతే మహతో భయాత్ || 40 ||
వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిరేకేహ కురునందన | బహుశాఖా హ్యనంతాశ్చ బుద్ధయోఽవ్యవసాయినామ్ || 41 ||
యామిమాం పుష్పితాం వాచం ప్రవదంత్యవిపశ్చితః | వేదవాదరతాః పార్థ నాన్యదస్తీతి వాదినః || 42 ||
కామాత్మానః స్వర్గపరా జన్మకర్మఫలప్రదామ్ | క్రియావిశేషబహులాం భోగైశ్వర్యగతిం ప్రతి || 43 ||
భోగైశ్వర్యప్రసక్తానాం తయాపహృతచేతసామ్ | వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిః సమాధౌ న విధీయతే || 44 ||
త్రైగుణ్యవిషయా వేదా నిస్త్రైగుణ్యో భవార్జున | నిర్ద్వంద్వో నిత్యసత్త్వస్థో నిర్యోగక్షేమ ఆత్మవాన్ || 45 ||
యావానర్థ ఉదపానే సర్వతః సంప్లుతోదకే | తావాన్ సర్వేషు వేదేషు బ్రాహ్మణస్య విజానతః || 46 ||
కర్మణ్యేవాధికారస్తే మా ఫలేషు కదాచన | మా కర్మఫలహేతుర్భూర్మా తే సంగోఽస్త్వకర్మణి || 47 ||
యోగస్థః కురు కర్మాణి సంగం త్యక్త్వా ధనంజయ | సిద్ధ్యసిద్ధ్యోః సమో భూత్వా సమత్వం యోగ ఉచ్యతే || 48 ||
దూరేణ హ్యవరం కర్మ బుద్ధియోగాద్ధనంజయ | బుద్ధౌ శరణమన్విచ్ఛ కృపణాః ఫలహేతవః || 49 ||
బుద్ధియుక్తో జహాతీహ ఉభే సుకృతదుష్కృతే | తస్మాద్యోగాయ యుజ్యస్వ యోగః కర్మసు కౌశలమ్ || 50 ||
కర్మజం బుద్ధియుక్తా హి ఫలం త్యక్త్వా మనీషిణః | జన్మబంధవినిర్ముక్తాః పదం గచ్ఛంత్యనామయమ్ || 51 ||
యదా తే మోహకలిలం బుద్ధిర్వ్యతితరిష్యతి | తదా గంతాసి నిర్వేదం శ్రోతవ్యస్య శ్రుతస్య చ || 52 ||
శ్రుతివిప్రతిపన్నా తే యదా స్థాస్యతి నిశ్చలా | సమాధావచలా బుద్ధిస్తదా యోగమవాప్స్యసి || 53 ||
స్థితప్రజ్ఞస్య కా భాషా సమాధిస్థస్య కేశవ | స్థితధీః కిం ప్రభాషేత కిమాసీత వ్రజేత కిమ్ || 54 ||
ప్రజహాతి యదా కామాన్ సర్వాన్ పార్థ మనోగతాన్ | ఆత్మన్యేవాత్మనా తుష్టః స్థితప్రజ్ఞస్తదోచ్యతే || 55 ||
దుఃఖేష్వనుద్విగ్నమనాః సుఖేషు విగతస్పృహః | వీతరాగభయక్రోధః స్థితధీర్మునిరుచ్యతే || 56 ||
యః సర్వత్రానభిస్నేహస్తత్ తత్ ప్రాప్య శుభాశుభమ్ | నాభినందతి న ద్వేష్టి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా || 57 ||
యదా సంహరతే చాయం కూర్మోఽంగానీవ సర్వశః | ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యస్తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా || 58 ||
విషయా వినివర్తంతే నిరాహారస్య దేహినః | రసవర్జం రసోఽప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే || 59 ||
యతతో హ్యపి కౌంతేయ పురుషస్య విపశ్చితః | ఇంద్రియాణి ప్రమాథీని హరంతి ప్రసభం మనః || 60 ||
తాని సర్వాణి సంయమ్య యుక్త ఆసీత మత్పరః | వశే హి యస్యేంద్రియాణి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా || 61 ||
ధ్యాయతో విషయాన్ పుంసః సంగస్తేషూపజాయతే | సంగాత్ సంజాయతే కామః కామాత్ క్రోధోఽభిజాయతే || 62 ||
క్రోధాద్భవతి సమ్మోహః సమ్మోహాత్ స్మృతివిభ్రమః | స్మృతిభ్రంశాద్బుద్ధినాశో బుద్ధినాశాత్ ప్రణశ్యతి || 63 ||
రాగద్వేషవియుక్తైస్తు విషయానింద్రియైశ్చరన్ | [విముక్తై] ఆత్మవశ్యైర్విధేయాత్మా ప్రసాదమధిగచ్ఛతి || 64 ||
ప్రసాదే సర్వదుఃఖానాం హానిరస్యోపజాయతే | ప్రసన్నచేతసో హ్యాశు బుద్ధిః పర్యవతిష్ఠతే || 65 ||
నాస్తి బుద్ధిరయుక్తస్య న చాయుక్తస్య భావనా | న చాభావయతః శాంతిరశాంతస్య కుతః సుఖమ్ || 66 ||
ఇంద్రియాణాం హి చరతాం యన్మనోఽనువిధీయతే | తదస్య హరతి ప్రజ్ఞాం వాయుర్నావమివాంభసి || 67 ||
తస్మాద్యస్య మహాబాహో నిగృహీతాని సర్వశః | ఇంద్రియాణీంద్రియార్థేభ్యస్తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా || 68 ||
యా నిశా సర్వభూతానాం తస్యాం జాగర్తి సంయమీ | యస్యాం జాగ్రతి భూతాని సా నిశా పశ్యతో మునేః || 69 ||
ఆపూర్యమాణమచలప్రతిష్ఠం సముద్రమాపః ప్రవిశంతి యద్వత్ | తద్వత్ కామా యం ప్రవిశంతి సర్వే స శాంతిమాప్నోతి న కామకామీ || 70 ||
విహాయ కామాన్ యః సర్వాన్ పుమాంశ్చరతి నిఃస్పృహః | నిర్మమో నిరహంకారః స శాంతిమధిగచ్ఛతి || 71 ||
ఏషా బ్రాహ్మీ స్థితిః పార్థ నైనాం ప్రాప్య విముహ్యతి | స్థిత్వాస్యామంతకాలేఽపి బ్రహ్మనిర్వాణమృచ్ఛతి || 72 ||
